ELBANO

IO VENNI ALLA LUCE ELBANO

Elbano è l’etnonimo attribuito agli abitanti dell’isola d’Elba.
Esiste peró anche come nome proprio di persona nella versione maschile, mentre al femminile si usa generalmente Elba.
Lo stesso accadeva con il nome latino dell’isola, che veniva usato in entrambi i generi, per Ilvo ed Ilva.
Nell’antichità questa usanza è pure attestata in uso nella lingua greca antica.
Se l’Elba infatti si chiamava Æthalia (ΑΙΘΑΛΗ, ΑΙΘΑΛΕΙΑ), c’erano i suoi abitanti, che si chiamavano Æthalites (ΑΙΘΑΛΙΤΕΣ, ΑΙΘΑΛΙΔΕΣ). Lo stesso termine si usava anche come nome proprio.
Di seguito riporto alcuni importanti frammenti storici per chi volesse approfondire la questione.
Ricordo solo che Pitagora, figlio di Mnesarco, nato in un’isola dei Tirreni (Etruschi) scelse come sua prima vita nel ciclo delle metempsicosi quella del “figlio” di TVRMS (Ermes, Mercurio, Thoth), un tale Æthalide, al quale il Dio aveva donato la memoria che si conserva nel ciclo delle rinascite.

Ecco la traduzione in italiano del testo di Stephanus di Bisanzio:

“Aithale, un’isola dei Tirreni, secondo Ecateo, si trova in Europa. Sembra che sia stata così chiamata perché ha del ferro, che ha la proprietà di produrre fuliggine (aithale) quando viene lavorato. Filisto nel quinto libro della sua ‘Storia Siciliana’ la chiama Aithaleia, così come fanno Erodiano e Oros. Polibio nel suo trentaquattresimo libro dice che Lemnos era chiamata Aithaleia; da qui venne Glauco, uno di coloro che scoprì la saldatura del ferro; perché ce n’erano due. Uno era di Samo, che dedicò anche una statua molto famosa a Delfi, secondo Erodoto; l’altro era di Lemno, un rinomato statuario. Forse la città fu chiamata così a causa dei crateri che si dice siano emessi da Efesto. Infatti, si dice che questi siano lì. L’etnonimo derivato da Aithaleia è Aithaleites, come Zeleites, e da Aithale è Aithalites, come Sinopites, Ioppites. Il termine Aithalites può significare Chio; così si diceva di Chio. E i cittadini sono chiamati Aithaleis.”

Αἰθάλη
Stephanus di Byzantium: Αἰθάλη, νῆσος Τυρσηνῶν, Ἑκαταῖος Εὐρώπῃ. ἔοικε δὲ κεκλῆσθαι διὰ τὸ σίδηρον ἔχειν τὸν ἐν αἰθάλῃ τὴν ἐργασίαν ἔχοντα. Φίλιστος δὲ ἐν εʹ Σικελικῶν Αἰθάλειαν αὐτὴν καλεῖ, καὶ Ἡρωδιανὸς καὶ Ὦρος. Πολύβιος δ´ ἐν τριακοστῇ τετάρτῃ λέγει Αἰθάλειαν τὴν Λῆμνον καλεῖσθαι, ἀφ´ ἧς ἦν ὁ Γλαῦκος, εἷς τῶν τὴν κόλλησιν σιδήρου εὑρόντων· δύο γὰρ ἦσαν. οὗτος μὲν Σάμιος, ὅστις καὶ ἔργον ἀοιδιμώτατον ἀνέθηκεν ἐν Δελφοῖς, ὡς Ἡρόδοτος, ὁ δ´ ἕτερος Λήμνιος, ἀνδριαντοποιὸς διάσημος. ἐκαλεῖτο δὲ οὕτως ἡ πόλις ἴσως ἐκ τῶν ἀναδιδομένων τοῦ Ἡφαίστου κρατήρων. ἐκεῖ γὰρ ἀνωμολόγηται ταῦτα. τὸ ἐθνικὸν ἐκ τοῦ Αἰθάλεια Αἰθαλείτης, ὡς Ζελείτης, ἐκ δὲ τοῦ Αἰθάλη Αἰθαλίτης, ὡς Σινωπίτης Ἰοππίτης. δύναται τὸ Αἰθαλίτης ἀντὶ τοῦ Χῖος· οὕτω γὰρ ἡ Χίος ἐλέγετο. καὶ οἱ πολῖται Αἰθαλεῖς.

Stephanus (520dC ca) pesca da Erodiano di Alessandria di Egitto (220dC ca) il quale pesca a sua volta da Ecateo (510aC ca):

Αἰθάλη, νῆσος Τυρσηνῶν. Ἑκ. Εὐρ. Ἔοικε δὲ κεκλῆσθαι διὰ τὸ σίδηρον ἔχειν, τὸν ἐν Αἰθάλῃ τὴν ἐργασίαν ἔχοντα.

Aethale, insula Tyrrhenorum. Hecataeus Europae. Videtur vero sic vocata fuisse eo quod ferrum habeat, quod in Αἰθάλῃ (id est, in fuligine) conficiatur.

Ferecide racconta a proposito del personaggio (delle Argonautiche e della memoria sempiterna, prima incarnazione delle sei vite di Pitagora) che:

Φερεκύδης φησὶν, ὅτι δῶρον εἶχε παρὰ τοῦ Ἑρμοῦ ὁ Αἰθαλίδης, τὸ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ποτὲ μὲν εἰς ᾅδου, ποτὲ δὲ ἐν τοῖς ὑπὲρ τὴν γῆν τόποις εἶναι.

Aethalides id accepit donum a Mercurio (ndr: Ermes/TVRMS), ut ejus anima modo in orco, modo in corpus rediens inter homines in terra versari posset.

Filisto (con Diodoro) ribadiscono la lezione di Ecateo:

Αἰθάλη, νῆσος Τυρσηνῶν. Ἑχαταῖος Εὐρώπῃ. Ἔοικε δὲ κεκλῆσθαι διὰ τὸ σίδηρον ἔχειν, τὸν ἐν αἰθάλῃ τὸν ἐργασίαν ἔχοντα. Φίλιστος δὲ ἐν εʹ Σικελικῶν Αἰθαλίαν αὐτὴν καλεῖ, καὶ Ἠρωδιανὸς καὶ Ὦρος.

Aethale, insula Tyrrhenorum, apud Hecataeum in Europa. Videtur autem ita a ferro appellata, quod in favilla (αἰθάλῃ) conficitur. Philistus vero Sicularum rerum libra quinto eam Aethaliam vocat, ut et Herodianus et Orus.

Questo lungo frammento di Timeo allarga il discorso, confermando quanto dice Apollonio Rodio nelle sue Argonautiche:

Οὐκ ὀλίγοι τῶν τε ἀρχαίων συγγραφέων καὶ τῶν μεταγενεστέρων, ὧν ἐστι καὶ Τίμαιος, φασὶ τοὺς Ἀργοναύτας μετὰ τὴν τοῦ δέρους ἁρπαγῆν, πυθομένους ὑπ ̓ Αἰήτου προκατειλῆφθαι ναυσὶ τὸ στόμα τοῦ Πόντου, πρᾶξιν ἐπιτελέσασθαι παράδοξον καὶ μνήμης ἀξίαν. Ἀναπλεύσαντας γὰρ αὐτοὺς διὰ τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ ἐπὶ τὰς πηγὰς, καὶ κατὰ τόπον τινὰ τὴν ναῦν διελκύσαντας, καθ ̓ ἑτέρου πάλιν ποταμοῦ, τῆν δύσιν ἔχοντος εἰς τὸν Ὠκεανὸν, καταπλεῦσαι πρὸς τῆν θάλασσαν· ἀπὸ δὲ τῶν ἄρχτων ἐπὶ τὴν δύσιν κομισθῆναι, τῆν γῆν ἔχοντας ἐξ εὐωνύμων, καὶ πλησίον γενομένους Γαδείρων εἰς τὴν καθ ̓ ἡμᾶς θάλασσαν εἰσπλεῦσαι. Ἀποδείξεις δὲ τούτων φέρουσι, δεικνύντες τοὺς παρὰ τὸν Ὠκεανὸν κατοικοῦντας Κέλτας σεβομένους μάλιστα τῶν θεῶν τοὺς Διοσκούρους· παραδόσιμον γὰρ ἔχειν αὐτοὺς ἐκ παλαιῶν χρόνων τὴν τούτων τῶν θεῶν παρουσίαν ἐκ τοῦ Ὠχεανοῦ νοῦ γεγενημένην. Εἶναι δὲ καὶ τὴν παρὰ τὸν Ὠκεανὸν χώραν οὐκ ὀλίγας ἔχουσαν προσηγορίας ἀπό τε τῶν Ἀργοναυτῶν καὶ τῶν Διοσκούρων. Παραπλησίως δὲ καὶ τὴν ἐντὸς Γαδείρων ἤπειρον ἔχειν ἐμφανῆ σημεῖα τῆς τούτων ἀνακομιδῆς. Περὶ μὲν γὰρ τὴν Τυῤῥηνίαν καταπλεύσαωτας αὐτοὺς εἰς νῆσον τὴν ὀνομαζομένην Αἰθαλίαν, τὸν ἐν αὐτῇ λιμένα, κάλλιστον ὄντα τῶν ἐν ἐκείνοις τοῖς τόποις, Ἀργῷον ἀπὸ τῆς νεὼς προσαγοπεῦσαι, καὶ μέχρι τῶνδε τῶν χρόνων διαμένειν αὐτοῦ τὴν προσηγορίαν. Παραπλησίως δὲ τοῖς εἰρημένοις, κατὰ μὲν τὴν Τυῤῥηνίαν ἀπὸ σταδίων ὀκτακοσίων τῆς Ῥώμης ὀνομάσαι λιμένα Τελαμῶνα· κατὰ δὲ Φορμίας τῆς Ἰταλίας Αἰήτην, τὸν νῦν Καιήτην προσαγορευόμενον. Πρὸς δὲ τούτοις ὑπ ̓ ἀνέμων αὐτοὺς ἐκριφέντας εἰς τὰς Σύρτεις, καὶ μαθόντας παρὰ Τρίτωνος τοῦ τότε βασιλεύοντος τῆς Λιβύης τὴν ἰδιότητα τῆς θαλάττης, καὶ τὸν κίνδυνον ἐκφυγόντας, δωρήσασθαι χαλκοῦν τρίποδα, τὸν ἀρχαίοις μὲν κεχαραγμένον γράμμασι, μέχρι δὲ τῶν νεωτέρων χρόνων διαμείναντα παρὰ τοῖς Εὐεσπερίταις.

Non pauci, tum veterum, tum etiam recentium, inter quos et Timaeus est, scriptorum perhibent, Argonautas post vellus abreptum, cognito ostium Ponti ab Aeeta navibus praeoccupatum esse, mirificum et memoria dignum facinus edidisse. Tanaim enim ingressos ad fontes ejus adscensisse, navique per aliquod terra intervallum protracta, per aliud flumen in Oceanum sese effundens ad mare devenisse, et tum a borea versus occasum ita cursum flexisse, ut a sinistra continentem haberent, et tandem juxta Gades in mare nostrum inveherentur. Adid probandum his utuntur argumentis: primo quod Celtae Oceani accolae inter deos maxime Dioscuros venerentur; apud quos a priscis inde temporibus traditum, ex Oceano deos hosce quondam ad ipsos delatos esse. Tum quod in regionibus Oceano propinquis, non paucae ab Argonautis et Dioscuris appellationes adhuc sint reliquae. Porro quod continens intra Gades manifesta horum reditus signa ostendat. In Tyrrheniae enim transitu, ad insulam, quae Aethalia dicitur, advectos pulcherrimum ibi omnium, qui in illis regionibus exstant, portum Argoum de navi sua nuncupasse: quod nomen ad hanc quoque tempestatem duret. Quod ad eum quoque modum in Etruria portum octingentis a Roma stadiis, Telamonem nominarint. Quod denique ad Formias in Italia portui nomen Aeetae, qui nunc Caieta est, indiderint. His addunt, procellarum vi ad Syrtes abreptos, a Tritone, Libyae tunc rege, quae natura maris esset, et qua ratione periculum effugerent, illos didicisse. Ob quod aeneum ei tripodem donarint, qui priscis inscriptus literis non ita pridem apud Euhesperitas superstes fuerit.Cf. Pseudo—Aristot. De mir. auscult. c. 113, qui multa ex Timaeo in sua transtulit, et Strabo V, p. 342.

Lascia un commento